Америка буйлап

Американың баш ҡалаһы булып Вашингтон торһа ла, Нью-Йорк был илдең йөрәгелер, моғайын. Уны тәүләп күрһәк тә, был ҡала барыбер таныш кеүек тойолдо. Сәбәбен бер аҙҙан ғына аңланым. Ул һәр саҡ иғтибар үҙәгендә булғанға шулай тойола икән дә. Бөтә донъя буйлап таралған исеме билдәле телекомпаниялар селтәрҙәре генә түгел, Голливуд та Нью-Йоркты һәм уның урамдарын экранға төшөрөргә ярата. Бындағы үҙәк урамдарҙың, шулай уҡ иҫтәлекле урындарҙың һәм архитектура ҡо­мартҡыларының нәфис фильм­дарҙа тиҫтәләгән тапҡыр сағылғанына шикләнмәҫкә мөмкин.

Нью-Йорк менән танышыуҙы беҙ Бруклиндан башланыҡ. Ул – бындағы биш райондың береһе. Бруклин ҡасандыр айырым ҡала булған һәм XIX быуат аҙағында Нью-Йорктың составына ингән. Әлеге көндә бында 2 миллион ярым самаһы кеше йәшәй. Ҡайһылыр яғы менән Өфөнөң Черниковка биҫтәһен бик хәтерләтә. Беҙҙәге биҫтәнең дә ҡасандыр айырым ҡала булғанлығын иҫтә тотҡанда, был ассоциация үтә урынлы. Бруклин элек-электән эшселәр районы һаналған, бында завод-фабрикалар байтаҡ. Тик күп Америка ҡалаларына хас булған тыш­ҡы эффектлылыҡ бында бик самалы.

Бруклиндың көньяғындағы асыҡ океан ярында Брайтон-Бич урынлашҡан. Уны Бәләкәй Одесса тип тә йөрөтәләр. Ошо тирәлә оҙағыраҡ булһаң, үҙеңдең Америка территорияһында икәнлегеңде лә оноторға мөмкин, тап Рәсәйҙә йөрөп ятҡан кеүек­һең. Кафе-рес­торандарҙа, магазин тыштарында урыҫса яҙыуҙар, эргә-тирәләге халыҡ тик беҙҙеңсә генә һөйләшә. Бында урыҫ телендә эшләүсе радиостанциялар, телестудиялар, гәзит редакциялары, мәктәптәр һәм мәктәпкәсә йәштәгеләр өсөн ойошмалар байтаҡ.

Манхэттен – Нью-Йорктың визит карточкаһы. Ул был ҡаланың биш тер­риториаль берәмегенең береһе һаналһа ла, күптән инде «беренселек пальмаһы»н үҙенә эләктереп алған һәм береһенә бирергә лә йыйынмай. Дөйөм ал­ғанда, Нью-Йорктың үҙендә 8 миллион 500 мең кеше йәшәй, шуның 1 миллион 600 меңе – Манхэттенда. Ул – туннелдәр һәм күпер­ҙәр ярҙамында материк менән тоташҡан айырым утрау, майҙаны 60 квадрат километрҙы тәшкил итә.

Манхэттен буйлап йәйәүләп йөрөп, ниҙер ҡарар­ға тырышыу уны бар масштабында күрергә мөмкинлек бирмәйәсәк. Иң урынлыһы – автобус туры мөмкинлектәрен файҙаланыу. Ике ҡатлы һәм өҫтө асыҡ экскурсия автобустарының маршрутында бөтә билдәле йорттар эргәһенән дә үтеү ҡаралған. Ләкин был экскурсия өсөн өс сәғәт самаһы ваҡыт иҫәпләргә кәрәк. Сәғәт ярымлыҡ тур ҙа бар, унда Манхэттендың башлыса көньяҡ өлөшө менән таныштыралар. Ләкин был барыбер тулы картина бирмәйәсәк.

Манхэттен Downtown, Middletown һәм Uptown (үҙәк, урта һәм өҫкө ҡалалар) тип аталған өс өлөштән тора. Күп туристар көньяҡ өлөштә урынлашҡан Downtownдан башлай. Бында атаҡлы Бродвей – Манхэттендағы иң ҙур урам урынлашҡан. Көньяҡтан төньяҡҡа диагональ буйынса һуҙылған Бродвей – Down­townдың үҙәге, унда бик күп магазиндар, банктар, һатыу үҙәктәре һәм театр­ҙар бар. Тарихи урындар һәм архитектура ҡомартҡылары ла бында бихисап.

Ә былай дөйөм алғанда, Манхэттенда йүнәлеште еңел табырға мөмкин. Сөнки кварталдарҙың (авеню) иҫәп һандары – 1-ҙән 16-ға тиклем көнбайыштан көнсығышҡа, ә урамдар­ҙың һандары көньяҡтан төньяҡҡа арта бара. Һүҙ ыңғайында шуны әйтеү урынлы булыр: был күп Америка ҡалалары өсөн хас. Бер ҡаланың үҙенсәлеген аңлаһаң, икенсеһендә йүнәлеште табыуы әллә ни ҡыйын түгел.

Манхэттенға эләккән турист Эмпайр-стейт-бил­динг­ҡа барыуҙы үҙенең бурысы һанай. Бының серенә башняның башына менгәс кенә төшөнөргә мөмкин. Был йорт күптәргә «Кинг-Конг» фильмы буйынса таныш. Ундағы төп ролде баш­ҡарған ғәләмәт ҙур маймылдың башня башында бәүелеп торған мәлен хәтерегеҙгә төшөрөгөҙ әле. Ана шул була инде Эмпайр-стейт-билдинг.

Уның бейеклеге – 443 метр. 1931 йылда 10 миллион кирбестән төҙөлгән был йорт бейеклеге һәм үҙенсәлеге буйынса оҙаҡ ваҡыттар тиңдәш­һеҙ архитектура ҡо­март­ҡыһы булараҡ һаналды. Уның каркасын төҙөү өсөн 55 мең тонна ҡорос ҡулланылған, ә тәҙрәләр һаны – 6 мең ярымдан күберәк. Башняның өҫкө ҡаттарынан тирә-яҡҡа күҙ һал­һаң, ғәжәйеп панорама асыла. Бынан бөтә Манхэттен бейек-бейек, күккә ашҡан йорттары менән ус төбөндәге шикелле күренеп, йәйрәп ята.

Туристарҙы башняның 86-сы ҡатындағы күҙәтеү май­ҙансығына үткәрәләр. Уға беҙ тиҙ йөрөүсе лифттарҙа мендек. Бында сама менән 15 – 20 кеше һыя ала. Тиҙлек, ысынлап та, бик юғары – 9 ҡатҡа күтәрелгән шикелле генә тойолдо. Өҫкә баҫҡыстар буйлап йәйәү ҙә менергә мөмкин. Унда 1 мең 860 баҫҡыс булғанлығын әллә ҡасан инде һанап ҡуй­ғандар.

Төҙөлгән мәлендә бейеклеге буйынса Эмпайр-стейт-билдингҡа конкуренттар тирә-яҡта бөтөнләй булмаған. Ваҡыт үтеү менән Манхэттендың ҡай­һы бер йорттары был күр­һәткес буйынса уны уҙып киткән. Ләкин был башняға халыҡ ағылыуын да­уам итә.

Нью-Йорктың символы – Азатлыҡ статуяһы. Һүрәттәргә ҡараһаң һәм фильмдар буйынса фекер йөрөтһәң, ул тау башында торған кеүек. Ләкин был дөрөҫлөккә тап килеп бөтмәй. Азатлыҡ статуяһы монументы ҙур булмаған айырым бер утрауҙы биләй. Уның элекке исеме – Бедлау, 1956 йылдан алып уны Liberty Island – Азатлыҡ утрауы тип йөрөтәләр. Ул Манхэттендан 3 саҡрым самаһы алыҫлыҡта ята.

Статуяның бейеклеге – 46 метр, ә пьедесталы менән бергә иҫәпләгәндә 93 метрға тиклем етә. Ул үҙе ҡорос һәм баҡырҙан ҡойолған, пьедестал иһә цементтан төҙөлгән. Бында барлығы 27 мең тонна цемент ҡулланылған, ә һәйкәлдең үҙен төҙөү өсөн 125 тонна ҡорос һәм 31 тонна баҡыр кәрәккән. Статуяның фирүзә йәшел төҫөндә булыуының сере бик ябай – ваҡыт үтеү менән баҡыр шундай ҡиәфәткә ингән. Ирек алиһәһе уң ҡулына факел тотҡан, ә һул яғында «1776 йыл­дың 4 июле» тигән латинса яҙыу бар (Бойондороҡ­һоҙлоҡ декларацияһына ҡул ҡуйылған көн). Ста­туя бер аяғы менән өҙөлгән бығау­ҙарҙың өҫтөнә баҫҡан. Уның тажына тиклем менәм тиһәң, барлығы 354 баҫҡысты үтергә кәрәк, ә пьедесталдың өҫкө яғына тиклем иһә 192 баҫҡыс илтә. Таждың үҙендә – барлығы 25 тәҙрә. Уның ете уғы донъялағы ете континентты һәм ете диңгеҙҙе символлаштыра.

Азатлыҡ статуяһы – француз граждандарының Бойондороҡһоҙлоҡ революцияһының йөҙ йыллығына Америкаға бүләге ул. Ошо билдәле датаға уны өлгөртә алмайҙар. Ун йылға һуңлап булһа ла (1886 йылда), үҙенә тәғәйен урынын биләгән был һәйкәл бик тиҙҙән Нью-Йорк ҡалаһының символына әүерелә. Париждың Эйфель башняһын төҙөгән Гюстав Эйфелдең Азатлыҡ статуяһы авторҙарының береһе икәнен дә әйтеп үтеү урынлы булыр.

Һәйкәлдең пьедестал өлөшөн американдар төҙөгән, өҫкө яғы иһә – тулыһынса француз инженерҙарының ижад емеше. Пьедестал өлөшөндә музей урынлашҡан. Унда статуя менән бәйле күп ҡыҙыҡлы материалдар менән танышырға мөмкин. Музейға лифтта күтәрелергә мөмкин. Ә инде статуяның эсе шул рәүешле итеп проект­ланған – унда инеп, таждың үҙенә тиклем текә баҫҡыстар буйлап менергә була. Бындағы 25 тәҙрәнән Нью-Йорк гаваненә иҫ киткес матур панорама асыла.

Азатлыҡ утрауы ыҡсым ғына. Унда барыһы ла статуяны күрергә килеүсе туристарҙы ҡабул итеүгә яраҡлаштырылған.

Калифорнияла яуым-төшөм бик самалы. Йылына ни бары бер ай самаһы ғына ямғырҙар яуып ала, ауыл хужалығы культуралары өсөн был бик аҙ. Шуға ла сәсеп үҫтерелә һәм уңыш бирә торған бар үҫентеләр өсөн яһалма һуғарыу системаһы киң үҫешкән. Бөтә Америка һатыу үҙәктәрендә киң тарал­ған емеш-еләк тап ошонда үҫтерелә. Яуым-төшөмгә ҡытлыҡ булһа ла, урамдар сәскә-гөлгә күмелгән. Шәхси йорттарҙың ти­рә-яғындағы күпереп үҫкән ҡыуаҡтар ҙа, ҙур-ҙур сәскәле бейек ағас­тар ҙа күҙҙең яуын ала. Пальмалар бик күп, әллә ниндәй төрлөләренә тиклем бар. Шулай ҙа Лос-Анджелес биләмәһенән ситкә сыҡһаң, ямғырҙарҙың һирәк булыуы барыбер үҙен һиҙҙерә. Тау баштары ҡор­ғаҡ­һы­бы­раҡ тора, үлән дә йәм-йәшел булмауына иғтибар итәһең.

Голливудтағы «Дан аллеяһы» Лос-Анджелестың иң матур урындарының береһе һанала. Әлеге көндә «Дан аллеяһы» Голливуд бульвары һәм Уайт-стриттың ике яғынан да 15 кварталғаса һуҙыла. Бында тротуарҙарға иң билдәле Голливуд актёрҙарының исемдәре яҙылған йондоҙҙар беркетелгән. Һәр Голливуд артисы үҙенең исемен ошондағы йондоҙҙарҙа күрергә теләйҙер, моғайын. Бында килеүсе туристар­ҙың һаны иһә йылына 10 миллионға етә. Ошо аллеяға тәүге йондоҙҙар 1960 йылда беркетелә, әле уларҙың дөйөм һаны 2 мең ярымдан ашып киткән.

Шулай уҡ Голливуд бульварында урынлашҡан Мадам Тюссо музейы эргәһендәге асфальтта икенсе төрлөрәк плитәләр бар. Улары үҙенсәлеклерәк – артистар­ҙың йылы теләктәренән тыш, аяҡ-ҡулдарының эҙ­ҙәрен күрергә була. Бындай плитәләр күп түгел. Шулай ҙа туристарҙың иғтибарын нығыраҡ йәлеп итәләр.

Төрлө шәхестәрҙең манекен-күсермәләре уларҙың тәбиғи буйына самалап эшләнгән. Материал балауыҙ һаналһа ла, асылда улар пластик полимерҙарҙан яһалған, был иһә төп нөсхәләр менән 100 процент оҡшашлыҡты күрһәтә. Музейҙа экспозициялар бер нисә тематик блокка бүленгән. Голливуд иконалары бүлегендә Элвис Прес­ли, Вивьен Ли һымаҡ йондоҙҙар менән фотоға төшөргә мөмкин. Кино персонаждары бүлегендә атаҡлы актёрҙарҙы уларҙың шулай уҡ бөтә донъяға билдәле ролдәрендә күрергә була. Мәҫәлән, Арнольд Шварценеггер – Терминатор костюмында, Хью Джекман – Ҡоно ролендә. Музейҙа манекендар бик күп. Һәр ҡайһыһының эргәһендә туҡтарға түҙемлегең генә етһен!

Голливуд билдәһе – «Hollywood» тигән яҙыу Маунт-Ли тауының көньяҡ һөҙәгендә урынлашҡан. Голливуд ҡалаһының үҙенә нигеҙ 1903 йылда һалына, 1910 йылда ул Лос-Анджелес составына инә, ә бындағы киностудия тап бер йылдан теркәлеү ала. 1923 йылда иһә Голливуд киноиндустрияның үҙәгенә әүерелергә өлгөрә.

Әлеге көндә бөтә донъяға билдәле был «Hollywood» яҙыуының тәүҙә «Hollywoodland» тигән риэлтор контораһының атамаһынан килеп сыҡҡанын хәҙер күптәр онотоп та бөткән. Уның әлеге урынына – Маунт-Ли тауына ҡуйылыуы ни бары реклама маҡсатында була. Һуңынан аҙаҡҡы дүрт хәрефен алып ташлайҙар, ә яҙыу Голливуд ҡала­һы­ның символына әүерелә.

Үткән быуаттың 30-сы йылдарындағы Бөйөк депрессия ваҡытында риэлтор контораһының эштәре мөшкөлләнә. Ләкин ул урынлашҡан ерҙә әлеге көндә лә арка формаһындағы символик ҡапҡа һаҡланып ҡалған. Таштан һалынған арканың һул яғында ике тарихи яҙыу беркетелгән. Беренсеһендә «Hollywoodland. Est. 1923» (ошо йылда нигеҙләнгән тигән мәғәнәне бирә) булһа, икенсеһе был урындың тарихи ҡомартҡы булыуы хаҡында иҫкәртә.