-3 °С
Болотло
Бөтә яңылыҡтар
"Тарих яҙабыҙ"
11 Ғинуар 2019, 17:45
Сура батыр
Батыр исемен Сура 1550 – 1552 йылдарҙа Ҡазанды урыҫ ғәскәрҙәренән яҡлап һуғышҡан осорҙа ала. Үҙе Тамъян ырыуы кешеһе була, ә уларҙың Оло Ҡыҙыл йылғаһы буйҙарына килеп урынлашыуҙарына яҡынса 470 йылдар самаһы бар.
Сура батыр һуғышҡан, йәшәгән ерҙәрҙә уның исеменә бағышланған ер-һыу атамалары ла бихисап.
…Шулай тыныс ҡына йәшәп ятҡанда йәйләүҙәге башҡорттарҙы бер төркөм ҡалмыҡ һыбайлылары баҫып ала. Быны ишеткән Сура, бер нисә ырыу вәкилдәре менән бер булып, баҫҡынсыларҙы аңдый башлай. Ләкин бер мәл ул үҙе генә тороп ҡала, шулай ҙа уҡ-һаҙағын яңырта ла ҡалмыҡтарға һөжүм аса. Ошо ваҡыт өйҙә ҡалған әсәһе менән ҡатыны эҙләп килеп етә. Уларҙың өсәүһен дә ҡулға алалар һәм Сураны – бер яҡҡа, ә яҡындарын икенсе яҡҡа оҙаталар. Батыр ҡалмыҡтар ҡулында һарыҡ көтә.
Бер ваҡыт ҡатыны менән әсәһе уның ҡайҙа йөрөгәнен ишетеп ҡала һәм эҙләп сығып китә. Уны тапҡас, таңға ҡарай тирмәгә инеп, уятып алып ҡасалар. Ҡалмыҡтар арттарынан ҡыуа төшә. Был арала улар ҡасып барып, Ҡушый ауылын үтеп, бер биләнгә килеп етә. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, ҡатыны Йәмилә ҡапыл ауырып китеп, ошонда донъя ҡуя. Дошмандарҙың килеүен күреп ҡалғас, Сура батыр әсәһен алға ебәрә, ә үҙе, уларға ата-ата, Ҡолғана ауылы яғына ҡарай саба. Дошмандар уны яңынан тотоп алып китә.
Ошонан һуң Сура батыр ҡалмыҡтар менән алышҡан урынды – Ҡансура, ә уның тирмәһе янынан аҡҡан йылғаны әсәһе хөрмәтенә Ҡаҙна йылғаһы тип йөрөтә башлайҙар.
Сурасапҡан ҡойоһо исеменең мәғәнәһе: элек Юлдаш ауылынан Ҡырҡты аша Рысҡужа, Амангилде, Үтәгән ауылдарына тура юл булған. Сура батыр шул тирәнән йылға аша атында тура сапҡан, тип аңларға кәрәк. Эргәһендәге ауылды ла Тирмән тип әйтәбеҙ, тик ваҡыт үтеү менән тирмәне лә юҡҡа сыҡҡан.
Ҡаҙаҡ далаларынан баҫҡынсылар менән алышта Сура үҙенең ғәскәрен юғалта. Уға яңғыҙына ҡыуыусыларҙан ҡасырға тура килә. Шишмә эргәһендә атынан төшә лә уны өркөтә, ә үҙе ҡамыштар араһына инеп ята, һыуҙа ҡамыш менән тын ала. Ҡыуып килеүселәр ат артынан китә һәм Сура тере ҡала.
Ҡалмыҡ баҫҡынсылары менән Ҡолғана ауылы янында осрашалар. Йола буйынса, иң тәүҙә һәр ғәскәрҙән берәр батыр алышырға тейеш була. Башҡорттарҙан Сура батырҙың улы Ҡансура сыға. Алышта ул еңә. Үлгән ҡалмыҡ батырын ат ҡойроғона бәйләп, халыҡҡа күрһәтергә ауылға һөйрәтеп алып киләләр. Аҙаҡ уны бер күлгә ташлайҙар. Был урын Ҡалмыҡ күле булып китә. Ә Ҡансура һуғышҡан, батыр исемен алған ерҙе Ҡансура яланы тип исемләйҙәр.
Ҡалмыҡтар менән башҡорттар араһында һуғыштар йыш булып торған. Шуларҙың береһендә беҙҙекеләр тегеләрҙе Ҡыһыҡта тауында ҡамай һәм тулыһынса тиерлек ҡыра. Ҡасҡандарын баҫтырып барып, үҙҙәре тоҙаҡҡа эләгә. Ярлыҡап кисеүенә етер ерҙәрәк бик күп яугирҙәр, шул иҫәптән Сура батыр ҙа, һәләк була. Үҙен Киң туғай тигән ерҙә ерләйҙәр. Хәҙер ҙә унда ҡушҡайын үҫеп ултыра һәм ҡәбере лә беленеп ята.
Сура батырҙың шәжәрәһе лә билдәле. Рысҡужа ауылында суҡмарҙар араһы бар. Уның нәҫелдәре, сөнки батырҙың төп һуғыш ҡоралы суҡмар булған. 2011 йылда исемен мәңгеләштереү маҡсатында район башҡорттары ҡоролтайы ул ерләнгән урында мәрмәрҙән һәйкәл ҡуйҙыртты.
Мәғлүмәтте Рысҡужа ауылында йәшәүсе Рәжәп Хәлфитдин улы Яҡуповтан һәм уның «Сура батыр» тип аталған китабынан яҙып алдым.
…Шулай тыныс ҡына йәшәп ятҡанда йәйләүҙәге башҡорттарҙы бер төркөм ҡалмыҡ һыбайлылары баҫып ала. Быны ишеткән Сура, бер нисә ырыу вәкилдәре менән бер булып, баҫҡынсыларҙы аңдый башлай. Ләкин бер мәл ул үҙе генә тороп ҡала, шулай ҙа уҡ-һаҙағын яңырта ла ҡалмыҡтарға һөжүм аса. Ошо ваҡыт өйҙә ҡалған әсәһе менән ҡатыны эҙләп килеп етә. Уларҙың өсәүһен дә ҡулға алалар һәм Сураны – бер яҡҡа, ә яҡындарын икенсе яҡҡа оҙаталар. Батыр ҡалмыҡтар ҡулында һарыҡ көтә.
Бер ваҡыт ҡатыны менән әсәһе уның ҡайҙа йөрөгәнен ишетеп ҡала һәм эҙләп сығып китә. Уны тапҡас, таңға ҡарай тирмәгә инеп, уятып алып ҡасалар. Ҡалмыҡтар арттарынан ҡыуа төшә. Был арала улар ҡасып барып, Ҡушый ауылын үтеп, бер биләнгә килеп етә. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, ҡатыны Йәмилә ҡапыл ауырып китеп, ошонда донъя ҡуя. Дошмандарҙың килеүен күреп ҡалғас, Сура батыр әсәһен алға ебәрә, ә үҙе, уларға ата-ата, Ҡолғана ауылы яғына ҡарай саба. Дошмандар уны яңынан тотоп алып китә.
Ошонан һуң Сура батыр ҡалмыҡтар менән алышҡан урынды – Ҡансура, ә уның тирмәһе янынан аҡҡан йылғаны әсәһе хөрмәтенә Ҡаҙна йылғаһы тип йөрөтә башлайҙар.
Сурасапҡан ҡойоһо исеменең мәғәнәһе: элек Юлдаш ауылынан Ҡырҡты аша Рысҡужа, Амангилде, Үтәгән ауылдарына тура юл булған. Сура батыр шул тирәнән йылға аша атында тура сапҡан, тип аңларға кәрәк. Эргәһендәге ауылды ла Тирмән тип әйтәбеҙ, тик ваҡыт үтеү менән тирмәне лә юҡҡа сыҡҡан.
Ҡаҙаҡ далаларынан баҫҡынсылар менән алышта Сура үҙенең ғәскәрен юғалта. Уға яңғыҙына ҡыуыусыларҙан ҡасырға тура килә. Шишмә эргәһендә атынан төшә лә уны өркөтә, ә үҙе ҡамыштар араһына инеп ята, һыуҙа ҡамыш менән тын ала. Ҡыуып килеүселәр ат артынан китә һәм Сура тере ҡала.
Ҡалмыҡ баҫҡынсылары менән Ҡолғана ауылы янында осрашалар. Йола буйынса, иң тәүҙә һәр ғәскәрҙән берәр батыр алышырға тейеш була. Башҡорттарҙан Сура батырҙың улы Ҡансура сыға. Алышта ул еңә. Үлгән ҡалмыҡ батырын ат ҡойроғона бәйләп, халыҡҡа күрһәтергә ауылға һөйрәтеп алып киләләр. Аҙаҡ уны бер күлгә ташлайҙар. Был урын Ҡалмыҡ күле булып китә. Ә Ҡансура һуғышҡан, батыр исемен алған ерҙе Ҡансура яланы тип исемләйҙәр.
Ҡалмыҡтар менән башҡорттар араһында һуғыштар йыш булып торған. Шуларҙың береһендә беҙҙекеләр тегеләрҙе Ҡыһыҡта тауында ҡамай һәм тулыһынса тиерлек ҡыра. Ҡасҡандарын баҫтырып барып, үҙҙәре тоҙаҡҡа эләгә. Ярлыҡап кисеүенә етер ерҙәрәк бик күп яугирҙәр, шул иҫәптән Сура батыр ҙа, һәләк була. Үҙен Киң туғай тигән ерҙә ерләйҙәр. Хәҙер ҙә унда ҡушҡайын үҫеп ултыра һәм ҡәбере лә беленеп ята.
Сура батырҙың шәжәрәһе лә билдәле. Рысҡужа ауылында суҡмарҙар араһы бар. Уның нәҫелдәре, сөнки батырҙың төп һуғыш ҡоралы суҡмар булған. 2011 йылда исемен мәңгеләштереү маҡсатында район башҡорттары ҡоролтайы ул ерләнгән урында мәрмәрҙән һәйкәл ҡуйҙыртты.
Мәғлүмәтте Рысҡужа ауылында йәшәүсе Рәжәп Хәлфитдин улы Яҡуповтан һәм уның «Сура батыр» тип аталған китабынан яҙып алдым.
Заһиҙә РӘЖӘПОВА, йәш хәбәрсе.
Әбйәлил районы, Ҡаҙмаш ауылы.
Читайте нас:
Редакция һайлауы
Новости партнеров
Гәзитебеҙ - дуҫыбыҙ
Фильмдар
Күңелдәрҙең иләҫ-миләҫ сағы
© 1930 йылдың 12 февраленән нәшер ителә. Ойоштороусылары: Башҡортостан Республикаһының Матбуғат һәм киң мәғлүмәт саралары агентлығы, Башҡортостан Республикаһының «Башҡортостан Республикаһы» нәшриәт йорто дәүләт унитар предприятиеһы. Баш мөхәррире — Мирсәйет Ғүмәр улы Юнысов.
Башҡортостан Республикаһы буйынса элемтә, мәғлүмәт технологиялары һәм киңкүләм коммуникациялар өлкәһендә күҙәтеү буйынса федераль хеҙмәт идаралығында 2015 йылдың 18 авгусында теркәлде. Теркәү номеры — ПИ №ТУ02-01403.
Республиканский информационный центр – филиал государственного унитарного предприятия Республики Башкортостан Издательский дом «Республика Башкортостан».
Р./счёт 40602810200000000009 в Филиал ПАО «БАНК УРАЛСИБ» в г. Уфа, БИК 048073770, ИНН 0278066967, КПП 027843012, к/с 30101810600000000770.
Телефон
+7 347 273-36-64, +7 999 133-44-62.
Электрон почта
Адресы
450079, г. Уфа, ул. 50-летия Октября, 13, 8-й этаж