+17 °С
Болотло
Бөтә яңылыҡтар
"Тарих яҙабыҙ"
1 Февраль 2019, 13:51
Ҡарамалы-Ғөбәй
Урыҫ батшаһы Яуыз Иван бөйөк урыҫ империяһы тураһында хыялланып, башта мордва халыҡтарын баҫып алып, унан сыуаштарҙы, мари һәм удмурттарҙы христиан диненә көсләп күсерә (суҡындыра). Аҙаҡ инде Ҙур Иҙел буйында йәшәүсе татарҙарҙы ла мәжбүр итмәксе, ерҙәрен үҙләштермәксе була.
Шундай уйҙар менән йөрөһә лә, 1550 йылда Ҡазан нығытмаһын яулай алмай. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, тирә-яҡтағы ауылдарҙы туҙҙыра. Шул емерелгән, яндырылғандарҙың береһе беҙҙең ата-бабаларыбыҙ йәшәгән Байҙар Сәрдеге була. Уның бер мәхәлләһендә Ғөбәй исемле мулла йәшәй. Урыҫ ғәскәрҙәре килә башлағас, ул үҙенең халҡын оло улы Алдарғол етәкселегендә Уралға табан оҙатып ебәрә. Ә үҙе атҡа атланып икенсе мәхәлләгә – ҡыҙы менән кейәүе янына саба. Халыҡ ҡасып ҡотола. Тик Ғөбәй мулла ғына өлгөрмәй ҡала. Уны һатлыҡ йәндәр урыҫ ғәскәрҙәренә тотоп бирә. Ауылда ҡалған, ҡаса алмаған халыҡтарҙы йыялар, ҙур ҡаҙан аҫалар. Ыҫмала һалып ҡайнаталар, шунда Ғөбәй мулланы төшөрөп, язалап үлтерәләр. Ҡалған суҡынмаған ирҙәрҙе лә юҡ итәләр, ә ҡатын-ҡыҙҙарҙы ҡоллоҡҡа оҙаталар.
Ғөбәй мулланың оҫтабикәһе (ҡатыны) Сәлиә исемле була. Ул яңы урында, тау башында ҡая таштарына баҫып, монһоуланып йыр һуҙырға яратҡан. Сәлиә әбейҙең шул йырҙарының һүҙҙәрен ҡаяларға яҙып ҡалдыралар. Был урынды әле булһа ла Сәлиә тауҙары тип йөрөтәләр (был ҡыялар Рәхмәй шишмәһе өҫтөндә булырға тейеш).
Шулай итеп, Алдарғол үҙенең халҡын элек атаһы менән сауҙа итергә йөрөгән башҡорт ерҙәренә алып бара. Ямғырҙар башланғас, улар бер тау башына землянкалар ҡаҙып урынлаша. Был ерҙе әле булһа ла Алдар тауы тип атайҙар.
Өсән йылғаһының аръяғындағы һаҙлыҡтар кибә башлағас, әлеге Ҡарамалы-Ғөбәй ауылы урынына сығып ултыралар. Улар үҙҙәренең биләмәһенә язалап үлтерелгән муллаларының исемен ҡуша, Ғөбәй ауылы тип. Ә һуңыраҡ, тирә-яғында ҡарама урманы булғанға, Ҡарамалы-Ғөбәй булып китә.
…Икенсе төркөм халыҡ Ғөбәй мулла ҡыҙы менән кейәүе етәкселегендә башта Алдарғол артынан бара, һуңынан эҙҙәрен юғалтҡас, Нөгөш йылғаһы буйына урынлаша. Ауылдарына үҙҙәре ташлап киткән ауыл иҫтәлеге итеп, Сәрдек тигән исем бирелә.
Бына шулай әлеге Туймазы районында Ҡазан ерендәге бер ауылдан ике ауыл барлыҡҡа килә. Ә улар үҙҙәренең ауылдаш икәндәрен күптән онотҡандарҙыр инде. Хәҙерге ваҡытта Байҙар Сәрдеге урынын белгән кешеләр ҙә ҡалмаған, сөнки урыҫ ғәскәренә бик ҡаты ҡаршылыҡ күрһәткәне өсөн бөтә ауылды яндырғандар, таш мәсеттәрҙе шартлатып, ерен тигеҙләгәндәр.
Был мәғлүмәт Малик Шәкировтың 1989 йылда яҙылған хатынан алынды. «Минең тыуған ерем – Ҡарамалы-Ғөбәй ауылының Үкелсә урамы, эскән һыуым кескәй инеш ине», тип тамамлай ул үҙенең хатын.
Ә хәҙер Фазлый ағай Камалиевтың иҫтәлектәренән өҙөктәр килтереп китәм:
«…Тарихта 1908 йылға саҡлы булған хәлдәр ауыл ҡарттары һөйләгәндәрҙән хәтерҙә һаҡланған истәлектәргә нигеҙләнеп яҙылһа, 1908 йылдан башлап үҙ күргәндәрем һәм үҙемдең хәтерҙә ҡалғандарҙан сығып төҙөлдө.
XVI быуатта Ҡазан ҡалаһы тирәһендәге татарҙар суҡындырыуҙан ҡасып, кеше аяғы баҫмаған ҡараңғы урмандарға барып һыйынған. Бына ошо осорҙа беренсе булып Ғөбәй ҡарт менән һигеҙ ғаилә килеп ултырған. Бөгөнгө Сәлиә тауы өҫтөндә ҙур булмаған аҡлан була, улар бына шунда йәшәй башлаған.
Ул осорҙа йәшәүселәр Өсән йылғаһының барлығын да белмәгән. Күсеп килеүселәр өҫтәлә-өҫтәлә, ауыл ҙурайғандан-ҙурая. Әлеге ауыл урынының башта иң ҡалҡыу урындарына ғына йорт төҙөй алғандар.
Һуңынан инде бик күп йылдар үткәс, урмандар киҫелеп, тирә-яҡ асылғас, Өсән йылғаһын белгәндәр. Ул ваҡытта мул һыулы була. Әлеге болон урындарында яҙғы ташҡын һыуҙары кибә алмайынса, йәй буйы һаҙлыҡ булып ятҡан. Ауыл ҙурайған һайын урмандар киҫелеп, иген баҫыуҙары киңәйә барған, тирә-яҡ асылған. Бында ауыл барлығын белгәс, эйәрләнгән аттарға атланып, башҡорт ҡарттары килгән. Был ерҙәргә башҡорттар хужа булғанлығын аңлатҡандар. Беҙҙең ауыл ҡарттары кәңәшләшкәс, уларҙы яҡшы итеп һыйлап, оҙаҡ ҡына ҡунаҡ иткән. Башҡорттар менән дуҫлашҡандар.
Беҙҙең ауылдың икенсе яҡ күршеһенә лә йәшәү өсөн ер бирелеп, Туҡай ауылы барлыҡҡа килгән. Ана шулай Өсән йылғаһының һул яғында ауылдар күбәйгәндән-күбәйә барған».
Ғөбәй мулланың оҫтабикәһе (ҡатыны) Сәлиә исемле була. Ул яңы урында, тау башында ҡая таштарына баҫып, монһоуланып йыр һуҙырға яратҡан. Сәлиә әбейҙең шул йырҙарының һүҙҙәрен ҡаяларға яҙып ҡалдыралар. Был урынды әле булһа ла Сәлиә тауҙары тип йөрөтәләр (был ҡыялар Рәхмәй шишмәһе өҫтөндә булырға тейеш).
Шулай итеп, Алдарғол үҙенең халҡын элек атаһы менән сауҙа итергә йөрөгән башҡорт ерҙәренә алып бара. Ямғырҙар башланғас, улар бер тау башына землянкалар ҡаҙып урынлаша. Был ерҙе әле булһа ла Алдар тауы тип атайҙар.
Өсән йылғаһының аръяғындағы һаҙлыҡтар кибә башлағас, әлеге Ҡарамалы-Ғөбәй ауылы урынына сығып ултыралар. Улар үҙҙәренең биләмәһенә язалап үлтерелгән муллаларының исемен ҡуша, Ғөбәй ауылы тип. Ә һуңыраҡ, тирә-яғында ҡарама урманы булғанға, Ҡарамалы-Ғөбәй булып китә.
…Икенсе төркөм халыҡ Ғөбәй мулла ҡыҙы менән кейәүе етәкселегендә башта Алдарғол артынан бара, һуңынан эҙҙәрен юғалтҡас, Нөгөш йылғаһы буйына урынлаша. Ауылдарына үҙҙәре ташлап киткән ауыл иҫтәлеге итеп, Сәрдек тигән исем бирелә.
Бына шулай әлеге Туймазы районында Ҡазан ерендәге бер ауылдан ике ауыл барлыҡҡа килә. Ә улар үҙҙәренең ауылдаш икәндәрен күптән онотҡандарҙыр инде. Хәҙерге ваҡытта Байҙар Сәрдеге урынын белгән кешеләр ҙә ҡалмаған, сөнки урыҫ ғәскәренә бик ҡаты ҡаршылыҡ күрһәткәне өсөн бөтә ауылды яндырғандар, таш мәсеттәрҙе шартлатып, ерен тигеҙләгәндәр.
Был мәғлүмәт Малик Шәкировтың 1989 йылда яҙылған хатынан алынды. «Минең тыуған ерем – Ҡарамалы-Ғөбәй ауылының Үкелсә урамы, эскән һыуым кескәй инеш ине», тип тамамлай ул үҙенең хатын.
Ә хәҙер Фазлый ағай Камалиевтың иҫтәлектәренән өҙөктәр килтереп китәм:
«…Тарихта 1908 йылға саҡлы булған хәлдәр ауыл ҡарттары һөйләгәндәрҙән хәтерҙә һаҡланған истәлектәргә нигеҙләнеп яҙылһа, 1908 йылдан башлап үҙ күргәндәрем һәм үҙемдең хәтерҙә ҡалғандарҙан сығып төҙөлдө.
XVI быуатта Ҡазан ҡалаһы тирәһендәге татарҙар суҡындырыуҙан ҡасып, кеше аяғы баҫмаған ҡараңғы урмандарға барып һыйынған. Бына ошо осорҙа беренсе булып Ғөбәй ҡарт менән һигеҙ ғаилә килеп ултырған. Бөгөнгө Сәлиә тауы өҫтөндә ҙур булмаған аҡлан була, улар бына шунда йәшәй башлаған.
Ул осорҙа йәшәүселәр Өсән йылғаһының барлығын да белмәгән. Күсеп килеүселәр өҫтәлә-өҫтәлә, ауыл ҙурайғандан-ҙурая. Әлеге ауыл урынының башта иң ҡалҡыу урындарына ғына йорт төҙөй алғандар.
Һуңынан инде бик күп йылдар үткәс, урмандар киҫелеп, тирә-яҡ асылғас, Өсән йылғаһын белгәндәр. Ул ваҡытта мул һыулы була. Әлеге болон урындарында яҙғы ташҡын һыуҙары кибә алмайынса, йәй буйы һаҙлыҡ булып ятҡан. Ауыл ҙурайған һайын урмандар киҫелеп, иген баҫыуҙары киңәйә барған, тирә-яҡ асылған. Бында ауыл барлығын белгәс, эйәрләнгән аттарға атланып, башҡорт ҡарттары килгән. Был ерҙәргә башҡорттар хужа булғанлығын аңлатҡандар. Беҙҙең ауыл ҡарттары кәңәшләшкәс, уларҙы яҡшы итеп һыйлап, оҙаҡ ҡына ҡунаҡ иткән. Башҡорттар менән дуҫлашҡандар.
Беҙҙең ауылдың икенсе яҡ күршеһенә лә йәшәү өсөн ер бирелеп, Туҡай ауылы барлыҡҡа килгән. Ана шулай Өсән йылғаһының һул яғында ауылдар күбәйгәндән-күбәйә барған».
Аделина БУЛАТОВА, IX синыф уҡыусыһы.
Туймазы ҡалаһы, 2-се мәктәп.
Читайте нас:
Гәзитебеҙ - дуҫыбыҙ
Фильмдар
Күңелдәрҙең иләҫ-миләҫ сағы
© 1930-2024 йылдың 12 февраленән нәшер ителә. Ойоштороусылары: Башҡортостан Республикаһының Матбуғат һәм киң мәғлүмәт саралары агентлығы, Башҡортостан Республикаһының «Башҡортостан Республикаһы» нәшриәт йорто дәүләт унитар предприятиеһы. Баш мөхәррире — Мирсәйет Ғүмәр улы Юнысов.
Башҡортостан Республикаһы буйынса элемтә, мәғлүмәт технологиялары һәм киңкүләм коммуникациялар өлкәһендә күҙәтеү буйынса федераль хеҙмәт идаралығында 2015 йылдың 18 авгусында теркәлде. Теркәү номеры — ПИ №ТУ02-01403.
Республиканский информационный центр – филиал государственного унитарного предприятия Республики Башкортостан Издательский дом «Республика Башкортостан».
Р./счёт 40602810200000000009 в Филиал ПАО «БАНК УРАЛСИБ» в г.Уфа, БИК 048073770, ИНН 0278066967, КПП 027843012, к/с 30101810600000000770.
Телефон
+7 347 273-36-64, +7 999 133-44-62.
Электрон почта
Адресы
450079, г. Уфа, ул. 50-летия Октября, 13, 8-й этаж